Thomas Demand is een kunstenaar die je als kijker net even uit balans brengt op een slimme en stille manier.
Alles is nep
Wat je op zijn foto's ziet, lijkt in eerste instantie misschien gewoon een realistische weergave van een plek of moment. Een lege kamer, een trap of een gang. Maar als je langer kijkt, voel je dat er iets niet klopt. Dat komt omdat niets op zijn foto’s ‘echt’ is. Alles wat je ziet is door Demand met de hand nagebouwd van papier en karton.
In ‘Treppenhaus’ (1995) bouwt Demand een levensecht kartonnen model van het trappenhuis van zijn middelbare school en fotografeert dit vervolgens. Het werk is gebaseerd op een jeugdherinnering en de jaren ’50architectuur van zijn school, wat doet denken aan de idealen van de wederopbouw in Duitsland. Op het afgebeelde tafereel ontbreken mensen en perfecte materiaaltexturen verraden subtiel dat het om papiermodellen gaat. Door de trap zo in scène te zetten dat diepte suggereert, speelt Demand met onze perceptie van realiteit en kunstmatige ruimtelijkheid. Treppenhaus behoort tot zijn vroege werken. Het maakt duidelijk gebruik van zijn kenmerkende werkwijze: alles handmatig op ware grootte nabouwen in papier en karton, fotograferen en daarna het model vernietigen.
Gebruik van fotografie
Demand werd geboren in München in 1964 en begon als beeldhouwer. In het begin gebruikte hij fotografie alleen om zijn fragiele papieren sculpturen vast te leggen. Maar gaandeweg draaide hij dat proces helemaal om: de papieren bouwwerken werden slechts het middel, de foto het einddoel. Zijn werkwijze is inmiddels zijn handelsmerk. Hij kiest een foto uit de media, vaak eentje die verbonden is met een historische of politieke gebeurtenis. Die foto gebruikt hij als blauwdruk voor een levensgroot model, helemaal gemaakt van papier. Als het model af is, fotografeert hij het met uiterste precisie en daarna wordt het vernietigd. Wat overblijft, is alleen het beeld. Een papieren herinnering aan een digitale herinnering van een echte gebeurtenis.
In Büro (1995) neemt Demand ons mee naar het rommelige kantoor van de Oost-Duitse geheime politie, net na de val van de Berlijnse Muur. Hij bouwde de ruimte na met papier en karton, op basis van een bekende persfoto uit 1990. Waar ooit documenten, mappen en propagandaposters lagen, koos Demand nu bewust voor leegte: geen tekst, geen herkenbare labels, geen symboliek. Alles is er nog, bureaus, stoelen, stapels papier – maar tegelijk is alles uitgevlakt. Wat overblijft is een stille reconstructie van een plek vol spanning, zonder dat de foto ons vertelt wat er precies is gebeurd. Juist die leegte roept vragen op. Hoe betrouwbaar is een beeld? Wat onthult het, en wat verzwijgt het? Büro is een krachtig voorbeeld van Demands werkwijze: het alledaagse omvormen tot iets diepers, en laten zien hoe geschiedenis zich soms verstopt in het ‘gewone’.
Het Zwitserse kunstenaarsduo Jojakim Cortis en Adrian Sonderegger maakt miniatuurversies van wereldberoemde foto’s zoals de maanlanding. Dit doen ze met materialen zoals papier, karton en lijm. Eén van hun meest opvallende werken is een hercreatie van Büro van Thomas Demand, dat zelf al een papieren reconstructie is. Cortis en Sonderegger bouwden Demands model opnieuw, mét zichtbare sporen van het maakproces. Hun foto laat het decor, het licht en de trucjes zien. Zo dagen ze onze blik uit: wat is echt, wat is gemaakt? Hun werk toont dat zelfs ‘historische beelden’ niet altijd vertellen wat we denken te zien.
Het in de Perspex gemaakte ‘Badezimmer’ (1997) toont de lege hotel badkamer waar de Duitse politicus Uwe Barschel in 1987 dood werd aangetroffen. Demand baseerde zijn werk op een bestaande persfoto van die hotellocatie in Genève en bouwde uit papier en karton een exacte replica van de scene. Alle menselijke en gedetailleerde context zijn weggelaten: het badkamer model toont geen bloedsporen, persoonlijke voorwerpen of aanslag op identiteit, waarmee het doelbewust de historische gebeurtenis verhult en een abstractie van het oorspronkelijke nieuwsbeeld biedt. Dit werk valt op doordat het thema zware media-aandacht kreeg en het Demands praktijk perfect illustreert: een politiek beladen beeld uit de geschiedenis nabouwen in papier en fotograferen, zonder de achterliggende inhoud te laten zien.
Te perfect
Wat zijn werk zo bijzonder maakt, is hoe het schuurt tussen echt en onecht. Zijn foto's zijn leeg van mensen, maar vol van sporen: een stoel die is verschoven, een deur die net open lijkt te zijn geweest. Je verwacht dat er elk moment iemand binnenkomt, maar dat gebeurt niet. Het is alsof de tijd even stilstaat. Ook opvallend is dat alles ‘te perfect’ is. Geen logo’s, geen rommel, geen stof. Alleen subtiele vouwlijnen, tape-resten en zachte kreukels verraden het materiaal. Hierdoor krijgen zijn foto's iets ongemakkelijks, iets vervreemdends.
‘Poll’ (2001) verwijst naar de Amerikaanse presidentsverkiezing van 2000. Demand baseerde dit werk op beeldmateriaal (o.a. van persbureau Reuters) van de hertelling in Palm Beach County, Florida. Hij bouwde uit papier een reusachtig schaalmodel van een stembureau vol lege stembiljetten en telefoons op rijen bureaus. Het resultaat toont lege telefoons, blanco memo-pads en stapels ongebruikte stembiljetten en belicht daarmee het arbeidsintensieve handmatige hertellen van duizenden stemmen. Demand onderzoekt de grens tussen feitelijke berichtgeving en een geënsceneerde afbeelding. Het werk kwam onder meer aan bod in zijn grote retrospectieve tentoonstelling in het MoMA in New York (2005).
Ons collectieve geheugen
Demand speelt niet alleen met wat we zien, maar ook met wat we denken te herkennen. Veel van zijn werken zijn gebaseerd op beelden die ooit in het nieuws waren, zoals de badkamer waar een politicus dood werd aangetroffen, of het archief van de Oost-Duitse Stasi. Maar hij toont die gebeurtenissen niet rechtstreeks. In plaats daarvan creëert hij een schaduw van het origineel. Daardoor gaan zijn werken minder over feiten, en meer over hoe we herinneringen vormen, hoe beelden zich vastzetten in ons collectieve geheugen.
In ‘Kitchen’ (2004) toont Demand een ‘gewone’ keuken zoals een oven, een kom soep, een roze kan, precies zoals je het zou verwachten. Maar wie beter kijkt, ontdekt dat niets is wat het lijkt. De hele scène is minutieus opgebouwd uit papier en karton, tot in de kleinste kruimel nagemaakt. En belangrijker nog; deze keuken is een reconstructie van de schuilplaats van Saddam Hoessein vlak voor zijn arrestatie. Demand baseerde zich op een persfoto, maar haalde het moment los van de chaos van het nieuws. Door de ruimte zo secuur na te bouwen en vervolgens enkel de foto ervan te behouden, verandert hij een brok wereldgeschiedenis in een verstild, geladen beeld. ‘Kitchen’ laat zien hoe het banale en het politieke samenkomen, en hoe herinneringen aan grote gebeurtenissen ook in iets kleins kunnen schuilen, zoals een vergeten keukenhoekje in karton.
Wil je meer weten over inhoudelijke fotografie? Lees onze blogs, download ons E-book of schrijf je in bij ons BEELDlab. Ben je klaar voor de echte cursus? In september starten we weer op.
